BAŞKENT ÜNİVERSİTESİ
Psikolojik Danışma ve Rehberlik Merkezi

 

Bağımlılıkla Mücadele

BAĞIMLILIK

 

“Bağımlılık; kişinin kullandığı bir madde, alkol, nesne veya yaptığı bir davranış üzerinde kontrolünü kaybetmesidir. Kontrolsüzce kullanılan her madde ya da gerçekleştirilen her davranış bağımlılık oluşturma riski taşır. Kişiler hayatta birçok şeye karşı bağımlı olabilir. Örnek: madde, alkol, sigara, kumar, teknoloji, herhangi bir eşya veya davranış (Ögel, 2018; Yeşilay Yayınları, 2018).” Türkiye Bağımlılıkla Mücadele (TBM) Eğitim Programı’na göre bağımlılık, kullanılan bir nesne veya yapılan bir eylem üzerinde kontrolün kaybedilmesidir. Bağımlılık geliştirilen nesnesinin/davranışının sıklığı azaldığında veya kesildiğinde kişide huzursuzluk, uykusuzluk, öfke gibi yoksunluk belirtileri görülmektedir.

Amerikan Psikiyatri Birliği’ne (2013) göre iyi hissetme ve sergilenen performansı arttırma arzusu insanların kimyasal veya davranışsal bağımlılıklar geliştirmesinde önem taşımaktadır. Kimyasal bağımlılıkların başlamasında genellikle kişinin maddeyi kullanmaya isteyerek karar verdiğinden söz edilebilir. Birey bağımlı olma niyeti ile madde kullanmaya başlamazken; maddeyi tekrarlayan biçimde kullanmasıyla kullanım üzerindeki kontrolünü kaybetmektedir. Günlük yaşam işlevlerinin bozulduğunu fark etmesine rağmen maddeyi kullanmaya yönelik engellenemez bir dürtü hisseder. Böylece bağımlı kişi için madde kullanımı, başlangıçtaki gönüllü kullanımından zaman içerisinde engellenemez kullanıma doğru evrilmektedir.

Davranış değişikliğinin yanında bağımlılığın beyin yapı ve işlevlerinde bazı değişikliklere neden olduğundan söz etmek mümkündür. Amerikan Psikiyatri Birliği (2013) tarafından belirtildiği üzere bağımlılığın gelişmesi durumunda kişinin duygu durumunda, düşünce ve davranışlarında bozulmalar görülebilmektedir. Beyin görüntüleme çalışmaları; beynin özellikle yargılama, karar verme, öğrenme, hafıza ve davranışsal kontrol ile ilgili alanlarında bağımlılığa bağlı olarak sorunlar olduğunu göstermektedir.

DSM 5 Tanı Ölçütleri Başvuru El Kitabında (2013) yer alan bağımlılık kriterleri şunlardır:

  1. Tasarladığından daha uzun süreli kullanım
  2. Geçmişte başarısız bırakma girişimleri
  3. Zamanının çoğunu madde bulmaya ve kullanmaya ayırma
  4. Olumsuz etkilere ve zarar görmeye rağmen kullanmaya devam etme
  5. Madde kullanım isteği
  6. Tolerans (kullanılan madde miktarının yeterli gelmemesi sebebiyle giderek artırılması)
  7. Yoksunluk (Amerikan Psikiyatri Birliği, çev. 2013). 

Bağımlılık Nasıl Oluşur?

Bağımlılık nedenlerini tek bir sebebe indirgemek mümkün değildir. Bağımlılığın gelişimi için birçok etken söz konusu olabilir. Psikolojik ve biyolojik etkenlerin bağımlılık süreci üzerinde güçlü bir etkiye sahip olduğu söylenebilir. Bağımlılık beyinde dopamin adlı nörotransmiterin sağlıklı salınımını etkilemektedir. Dopamin; düşünce, his, motivasyon, hareket, dikkat ve karar verme gibi birçok temel süreçte görev alır. Bağımlılığın süresine bağlı olarak dopamin hormonunun salınımında bozulmalar olması sonucu beyin doğru şekilde çalışamamaya başlar. Kısacası, merkezi sinir sistemini ve diğer organları etkilediği için bağımlılık bir hastalık olarak ele alınabilir (Korkut, 2007). 

Bağımlılık Türleri ve Döngüsü

Alkole, bağımlılık yapıcı bir maddeye veya yapılan bir davranışa bağımlılık geliştirilebilir. Bağımlılık türlerini alkol, kumar, uyuşturucu madde, teknoloji kullanımı ve tütün olarak özetleyebiliriz.

Alkol bağımlılığının temel belirtileri arasında şunlar yer almaktadır:

  1. Kullanımı kontrol etme kabiliyetinin bozulması
  2. Alkol kullanmayı bırakmak ya da denetim altında tutmak için sürekli bir istek ya da sonuç vermeyen çabalar
  3. Alkol kullanımına diğer etkinliklere göre daha fazla öncelik verilmesi
  4. İşte, okulda ya da evdeki başlıca yükümlülüklerin yerine getirilememesi
  5. Zararla veya olumsuz sonuçlarla karşılaşılmasına rağmen alkol kullanma isteği
  6. Alkolün gitgide eski etkisini kaybetmesi (tolerans geliştirme)
  7. Çoğu kez istenilenden daha fazla ya da daha uzun süreli olarak alkol alınması
  8. Yenileyici toplumsal ya da kişilerarası sorunlar olmasına karşın alkol kullanımının sürmesi
  9. Yineleyici bir biçimde tehlikeli olabilecek durumlarda alkol kullanma
  10. Alkol kullanımının kesilmesi veya azaltılması sonrasında yoksunluk belirtilerinin görülmesi

Kumar bağımlılığının temel belirtileri arasında şunlar yer almaktadır:

  1. İstenen coşkuyu sağlayabilmek için giderek daha çok parayla kumar oynama gereksinimi
  2. Kumar oynamayı bırakma ya da durdurma girişimleri sırasında huzursuz ve kolaylıkla kızan biri olma
  3. Kumar oynamayı denetim altına almak, bırakmak ya da durdurmak için yineleyen ve sonuç vermeyen çabalar
  4. Sık sık kumar oynama üzerinde düşünüp durma
  5. Sıklıkla, sıkıntı duyarken kumar oynama (çaresiz, suçlu, bunalmış)
  6. Parayla kumar oynayıp yitirdikten sonra, çoğu kez, eşitlenmek için bir başka gün geri gelme
  7. Kumar oynadığını gizlemek için yalan söyleme
  8. Kumar oynama yüzünden önemli bir ilişkisini, eğitimini ya da iş olanağını tehlikeye atma
  9. Kumar oynadığı için düştüğü maddi sıkıntı sebebiyle başkalarından borç alma

Uyuşturucu madde bağımlılığının temel belirtileri arasında şunlar yer almaktadır:

  1. Çoğu kez istendiğinden daha büyük ölçüde ya da daha uzun süreli olarak madde alma
  2. Madde kullanmayı bırakma ve denetim altında tutma için sürekli bir istek ya da sonuç vermeyen çabalar
  3. Madde elde etmek, madde kullanmak ya da yarattığı etkilerden kurtulmak için gerekli etkinliklere çok zaman ayırma
  4. Madde kullanmak için çok büyük bir istek duyma ya da kendini zorlanmış hissetme
  5. İşte, okulda ya da evdeki yükümlülüklerin yerine getirilememesi
  6. Yineleyici, toplumsal ya da kişilerarası sorunlar olmasına karşın madde kullanımının sürdürmesi
  7. Birtakım toplumsal, işle ilgili faaliyetlerin, eğlenme-dinlenme gibi etkinliklerinin bırakılması ya da azaltılması
  8. Tekrar eden bedensel ya da ruhsal bir sorun olduğu bilgisine karşın madde kullanımı
  9. Aşağıdakilerden biriyle tanımlanabilecek bir dayanıklılık (tolerans) gelişmiş olması:
    A. Sarhoşluk ya da istenen etkiyi sağlamak için belirgin olarak artan ölçülerde madde kullanma
    B. Aynı ölçüde madde kullanımının sürdürülmesine karşın, belirgin olarak daha az etki sağlanması
  10. Aşağıdakilerden biriyle tanımlandığı üzere, yoksunluk gelişmiş olması:
    A. Maddeye özgü yoksunluk sendromu
    B. Yoksunluk belirtilerinden kurtulmak ya da kaçınmak için madde (veya yakından ilişkili bir madde) alma

Teknoloji bağımlılığının temel belirtileri arasında şunlar yer almaktadır:

  1. Çevrimiçi ya da çevrimdışı oyun oynamanın (buna video oyunları da dâhil) kişinin hayatında öncelikli yer etmesi
  2. Kişinin dijital oyun oynama davranışı üzerinde kontrolünü kaybetmesi
  3. Fiziksel, zihinsel ve sosyal olarak olumsuz sonuçların varlığına rağmen kişinin uzak duramaması. Okula, işe gidememesi, derslerinde, işinde problem yaşaması ve aile yaşamını aksatması

Tütün bağımlılığının temel belirtileri arasında şunlar yer almaktadır:

  1. Kolay kızma ya da öfkelenme
  2. Baş dönmesi
  3. İştah artışı
  4. Kas kasılmaları
  5. Tansiyon düşmesi
  6. Uykusuzluk
  7. Çökkün duygu durum
  8. Şiddetli nikotin alma isteği

Bağımlılıktan Sonra Neler Olur?

Bağımlılık geliştiren bir kişi bağımlılık nesne ve davranışının yoksunluğunda düşünsel ve davranışsal pek çok durumla mücadele etmek durumunda kalır. Örneğin uyuşturucu maddenin yoğun uyarıcılığına alıştığı için kas sistemlerini kontrol edemez ve tuvaletini tutamaz. Bağımlılık nesnesine ve davranışına erişebilmek için istemediği şeyleri yapmak zorunda kalır. Bu amaçla kendisi dahil, etrafına zararlı bir insan haline gelebilir. Bağımlı kişi, bağımlılık nesnesi ve davranışının denetiminde hareket ettiği için sorumluluklarını yerine getiremez. Bağımlılık türlerinden olan uyuşturucu madde ve kumar bağımlılıkları başlı başına bir suçtur ve beraberinde diğer suçları da getirmektedir. Bu bağımlılıkların sağlık, suç, yargı, sosyal refah, eğitim, güvenlik, ulaşım, ülke içinde ve ülkeler arası ticaret için bir dizi doğurguları vardır. Dolayısıyla bağımlılıklar sadece bireysel yaşamı olumsuz etkilemekle kalmaz, toplumu da etkiler. 

Bağımlılıklar bir sağlık sorunu olmakla birlikte tedavisi mümkün bir hastalıktır. Bunun için mutlaka tıbbi yardım ve uzman desteği gerekmektedir. Hastanın bağımlılık kriterine göre planlanan psikolojik müdahale ile baş etme becerileri, öfke kontrolü, aile görüşmesi, motivasyona yönelik çalışmalar ve kişinin sürecine uygun terapi yöntemleri uygulanmaktadır.

Faydalı Kaynaklar

Bağımlılık hakkında ayrıntılı bilgi almak için aşağıdaki kaynakları inceleyebilirsiniz: